پاکستان کی دیوبندی شخصیات اور مراکز

پی۔ڈی۔ایف فارمیٹ میں مقالہ محفوظ کریں



دیوبندی، حنفی مذہب سے نکلنے والے مکاتب اور گروہوں میں سے ایک ہے۔ حنفی مذہب کے برصغیر میں دو بڑے پیروکار ہیں؛ دیوبندی اور بریلوی ۔ آبادی اور پیروکاروں کی اکثریت کے اعتبار سے بریلوی اکثریت میں ہیں مگر نظم و انتظام اور منظم درسی نصاب کی وجہ سے دیوبندی زیادہ بہتر ہم آہنگی کے حامل ہیں۔ دیوبندی مکتب، برصغیر کی تقسیم سے پہلے اپنی جڑیں مضبوط کر چکا تھا اور اس مکتب نے عظیم علما کی تربیت کی۔ برصغیر کی تقسیم اور مسلمانوں کی پاکستان کی طرف نقل مکانی کے بعد اس مکتب کا مرکز بھی پاکستان میں منتقل ہو گیا اور دیوبندیت اور وہابیت میں قریبی روابط قائم ہو گئے۔ عقائد کے اعتبار سے دیوبندیت اور وہابیت میں گہرے اختلافات کے باوجود وہابیت کی جانب سے دیوبندی مذہبی مدارس کو مالی اور اسلحے کے حوالے سے امداد ملنے کے باعث دیوبندی وہابیت سے متاثر ہو گئے۔ اس کے ساتھ ساتھ پاکستان کی موجودہ دیوبندیت تقسیم ہند سے پہلے کی دیوبندیت سے قدرے مختلف ہے۔ آج کل پاکستانی معاشرے میں دیوبندیت سلفی ادبیات و افکار سے پروان چڑھ رہی ہے اور مختلف طبقات میں عملی کام شروع کر دیتی ہے اور غیروں کہ جو عام طور پر دوسرے مذاہب و اقوام ہیں؛ کے مقابلے میں پرتشدد اور ایک جیسا موقف رکھتی ہے۔
اس مقالے میں معروف دیوبندی شخصیات ، مراکز اور اہم کتب کا تعارف پیش کیا گیا ہے۔


علمی، سیاسی اور معاشرتی شخصیات

[ترمیم]

۱. شیخ احمد سرهندی
۲. شاه ولی الله دهلوی
۳. شاه عبد العزیز دهلوی
۴. شاه رفیع الدین دهلوی
۵. شاه عبد القادر دهلوی
۶. سید احمد بریلوی
۷. امیر عبد الرحمن خان
۸. میرزا حیرت دهلوی
۹. مولانا عبد الشکور لکهنوی
۱۰. عبد العزیز گوجرانوالوی
۱۱. مولانا محمد قاسم نانوتوی
۱۲. مولانا رشید احمد گنگوهی
۱۳. مولانا محمد انور شاه کشمیری
۱۴. حاجی امداد الله تهانوی مهاجر مدنی
۱۵. میاں جی نور محمد جهنجهانوی
۱۶. حافظ محمد ضامن شهید
۱۷. شاه اسماعیل شهید
۱۸. شیخ محمد محمدث دهلوی
۱۹. محمد یعقوب نانوتوی
۲۰. حاجی عابد حسین دیوبندی
۲۱. حافظ محمد صدیق بهر چونڈ وی
۲۲. مولانا محمود حسن دیوبندی
۲۳. مولانا خلیل احمد سهارنپوری
۲۴. مولانا عبد الرحیم رائپوری
۲۵. مفتی عزیز الرحمن عثمانی
۲۶. حکیم الامت مولانا اشرف علی تهانوی
۲۷. مولانا حبیب الرحمن عثمانی
۲۸. مولانا یحیی کاندهلوی
۲۹. مولانا محمد علی مونگیری
۳۰. شیر محمد شرقپوری
۳۱. مفتی پیر غلام مصطفی قاسمی
۳۲. مولانا محمد صالح جالندهری
۳۳. مولانا تاج محمد امروتی
۳۴. خلیفه غلام محمد دین پوری
۳۵. حافظ محمد یسین دیوبندی
۳۶. مولانا سید اصغر حسین دیوبندی
۳۷. مولانا محمد الیاس کاندهلوی
۳۸. مولانا سید مرتضی چاند پوری
۳۹. مولانا سید حسین احمد مدنی
۴۰. مولانا فضل علی قریشی
۴۱. مولانا حسین علی نقشبندی میانوالی
۴۲. مولانا ابو السعد احمد خان نقشبندی
۴۳. مولانا عاشق الهی میرتهی
۴۴. مولانا محمد عبد الله سلیم پوری
۴۵. مفتی محمد حسن امرتسری
۴۶. مولانا احمد علی لاهوری
۴۷. مولانا عبد القادر رائپوری
۴۸. حکیم محمد مصطفی بجنوری
۴۹. خواجه عزیز الحسن مجذوب
۵۰. مولوی ابو احمدسجاد بخاری
۵۱. شاه عبد الغنی پهول پوری
۵۲. مولانا قاضی مجاهد الاسلام قاسمی
۵۳. مولانا جلیل احمد شروانی
۵۴. مولانا عطاء الله شاه بخاری
۵۵. مولانا شاه عبد الغنی پهولپوری
۵۶. مولانا حماد الله هالیجوی
۵۷. مولانا عبد الجبار حصاروی
۵۸. مولانا حبیب الله اعظم گرهی
۵۹. مولانا شیر محمد گهوتوی مهاجر مدنی
۶۰. مولانا عبد الرحمن کامل پوری
۶۱. مولانا شاه ولی الله فتح پوری
۶۲. مولانا عبد الغفور مدنی
۶۳. مولانا سید بدر عالم میرتهی مدنی
۶۴. مولانا خیر محمد جالندهری
۶۵. مولانا ظفر احمد عثمانی
۶۶. مولانا محمد ادریس کاندهلوی
۶۷. مولانا اطهر علی ساهتی
۶۸. مفتی عبد الکریم گمتهلوی
۶۹. مولانا شاه اسعد الله سهارنپوری
۷۰. مولانا محمد شریف هوشیار پوری
۷۱. مولانا غلام صدیق حاجی پوری
۷۲. مولانا محمد بقاء احمدانی
۷۳. مولانا دکتر عبد الحئی عارفی
۷۴. مولانا محمد ذکریا کاندهلوی
۷۵. قاری محمد طیب قاسمی
۷۶. مولانا مسیح الله خان شروانی
۷۷. مولانا محمد الله حافظ جی حضور نواکهالی
۷۸. مولانا محمد فقیر پیشاوری
۷۹. مولانا مفتی جمیل احمد تهانوی
۸۰. مولانا نصیر الدین غور غشتوی
۸۱. مولانا عبد الله بهلوی
۸۲. مولانا عبد الهادی دین پوری
۸۳. مولانا محمد عبد الله درخواستی
۸۴. مولانا عبد المالک صدیقی
۸۵. مولانا عبد العزیز رائپوری
۸۶. مولانا علی مرتضی نقشبندی
۸۷. مولانا دوست محمد قریشی
۸۸. مولانا غلام حبیب نقشبندی
۸۹. مولانا محمد خلیل اشرفی
۹۰. مفتی عبد الحکیم سکهروی
۹۱. مولانا دکتر غلام محمد کراچوی
۹۲. مولانا پیر عبد الکریم قریشی
۹۳. دکتر حفیظ الله سکهروی
۹۴. مفتی سید عبد الشکور ترمذی
۹۵. مولانا عاشق الهی بلند شهری
۹۶. مفتی رشید احمد لدهیانوی
۹۷. دکتر عبد المجید ریواروی
۹۸. مولانا محمد فاروق سکهروی
۹۹. مولانا مفتی عبد القادر
۱۰۰. حافظ سید اکبر شاه بخاری
۱۰۱. مفتی کفایت الله دهلوی
۱۰۲. مولانا محمد سهول بهاگلپوری
۱۰۳. مولانا اعزاز علی امروهی
۱۰۴. مفتی مهدی حسن جهانپوری
۱۰۵. مفتی محمد اسماعیل بسم الله سورتی
۱۰۶. مولانا ثنا الله امرتسری
۱۰۷. مفتی نظام الدین اعظمی
۱۰۸. مفتی رشید احمد پاکستانی
۱۰۹. مفتی ظهیر الدین مفتاحی
۱۱۰. مفتی حبیب الرحمن خیر آبادی
۱۱۱. مولانا خورشید عالیم قاسمی
۱۱۲. مفتی فصیل الرحمن هلال عثمانی
۱۱۳. مولانا برهان الدین سنبهلی
۱۱۴. مولانا زبیر احمد قاسمی
۱۱۵. قاضی عبد الاحد ازهری
۱۱۶. مفتی اشرف علی باقوی
۱۱۷. مفتی سعید احمدپالن پوری
۱۱۸. قاضی عبد الجلیل قاسمی
۱۱۹. مفتی عزیز الرحمن فتح پوری
۱۲۰. مولانا عبید الله اسعدی
۱۲۱. مولانا عتیق احمد بستوی
۱۲۲. مولانا محمد قاسم مظفر پوری
۱۲۳. مفتی جمیل احمد نذیری
۱۲۴. مولانا خالد سیف الله رحمانی
۱۲۵. مفتی حبیب الله قاسمی
۱۲۶. مولانا انیس الرحمن قاسمی
۱۲۷. مولانا ثناء الهدی قاسمی
۱۲۸. مفتی شبیر احمد قاسمی
۱۲۹. مولانا نذیر احمد کشمیری
۱۳۰. مفتی محمد جنید عالم قاسمی
۱۳۱. مفتی ظهیر احمد کانپور
۱۳۲. مفتی محمد طاهر قاسمی
۱۳۳. مفتی محمد سلمان منصور پوری
۱۳۴. مولانا اختر عادل قاسمی
۱۳۵. مفتی اقبال احمد قاسمی
۱۳۶. مولانا طاهر اشرفی
۱۳۷. مولانا طاهر پنج پیری
۱۳۸. مولانا محمد حسین نیلوی
۱۳۹. مولانا غلام الله خان
۱۴۰. مولوی نذیراحمد از زاهدان ایران
۱۴۱. مولوی عبد الحمید اسماعیل زهی از زاهدان ایران
۱۴۲. مولوی عبد العزیز ملازاده از ایران
۱۴۳. عبد الرحیم ملازاده مدیر شبکه توحید و وصال
۱۴۴. مولانا نظر محمد دیدگاه از ایرانشهر
۱۴۵. مولانا مفتی سلیم الله خان
۱۴۶. مولانا شاه عنایت الله بخاری
۱۴۷. مولانا طارق جمیل
۱۴۸. قاری عبد الوهاب
۱۴۹. پروفیسور غلام احمد حریری
۱۵۰. مولانا عبید الله سندهی
۱۵۱. مفتی شبیر احمد عثمانی
۱۵۲. مفتی محمد شفیع عثمانی
۱۵۳. مفتی محمد تقی عثمانی
۱۵۴. مفتی محمدرفیع عثمانی
۱۵۵. مفتی محمود
۱۵۶. مولانا فضل الرحمن
۱۵۷. مولانا سمیع الحق
۱۵۸. مولانا حامد الحق
۱۵۹. مفتی نعیم
۱۶۰. حافظ حسین احمد
۱۶۱. مولانا محمد شیرانی
۱۶۲. مولانا گل نصیب خان
۱۶۳. مولانا عطاء الرحمن
۱۶۴. مولانا الطاف الرحمن
۱۶۵. مولانا عبدالباری فرنگی محلی
۱۶۶. عثمان منصور پوری
۱۶۷. ارشد مدنی
۱۶۸. محمود اسعد مدنی
۱۶۹. عبد الماجد بدایونی
۱۷۰. حفظ الرحمن سیوهاروی
۱۷۱. اکرم خان درانی
۱۷۲. مولانا عبد الغفور حیدری
۱۷۳. مولانا محمد خان سرهندی
۱۷۴. شیخ الاسلام عبد السلام رستمی
۱۷۵. مولوی خضر حیات بکروی
۱۷۶. مولوی محب الله بلوچی لورالائی
۱۷۷. مولوی عطاءالله بندیالوی
۱۷۸. مولوی محمد طیب پنج پیر
۱۷۹. مولوی خان بادشاه پنج پیری
۱۸۰. مولوی محمد فاروق
۱۸۱. بندیالوی
۱۸۲. علامه محمد امیر
۱۸۳. ابو معاویه
۱۸۴. نورالله رشیدی
۱۸۵. مولوی سر فراز خان صفدر
۱۸۶. مولوی عبد القیوم
۱۸۷. مولانا الله یار
۱۸۸. مفتی محمد حسن (امیرعالمی تحفظ ختم نبوت لاهور)
۱۸۹. مولانا جمال تونسوی
۱۹۰. داجوی
۱۹۱. محمد حمدالله
۱۹۲. حافظ حمد الله
۱۹۳. خالد محمود سمرو
۱۹۴. شاه علاء الدین جنگل باش
۱۹۵. مسترشد خواجه عثمان هارونی
۱۹۶. مولانا مملوک علی نانوتوی
۱۹۷. مولانا فضل الرحمن عثمانی
۱۹۸. مولانا شاه عبد الغنی
۱۹۹. مولانا شاه محمد اسحاق
۲۰۰. مولانا عبد الماجد دریابادی
۲۰۱. جمیل الدین بجنوری
۲۰۲. عبد المومن دیوبندی
۲۰۳. محمد مراد فاروقی
۲۰۴. منصور علی خاں مرادآبادی
۲۰۵. عبد الرحمن امروهوی
۲۰۶. عبد الحق پور قاضوی
۲۰۷. سید فخر الدین احمد
۲۰۸. غلام رسول هزاروی
۲۰۹. بیت الله مسعود
۲۱۰. محمد میاں منصور انصاری
۲۱۱. سیف الرحمن کابلی
۲۱۲. احمد بزرگ سورتی
۲۱۳. محمد اسحاق کتهوری
۲۱۴. مظهر الدین شیر کوتی
۲۱۵. فضل ربی پشاوری
۲۱۶. وارث حسن جهان آبادی
۲۱۷. امین الدین دهلوی
۲۱۸. محمد صادق کراچوی
۲۱۹. شائق احمد عثمانی
۲۲۰. ماجد علی جونپوری
۲۲۱. شمس عبد العلی لکهنویی
۲۲۲. عبد الشکور دیوبندی
۲۲۳. عبد المجید سنبهلی
۲۲۴. عبد السمیع دیوبندی
۲۲۵. خواجه عبد الحئی فاروقی
۲۲۶. احسان الله تاجور
۲۲۷. مبارک حسین سنبهلی
۲۲۸. عزیر گل پشاوری
۲۲۹. مناظر احسن گیلانی
۲۳۰. عبد الرزاق پشاوری
۲۳۱. شمس الحق افغانی
۲۳۲. محمد منظور نعمانی
۲۳۳. مصطفی حسن علوی
۲۳۴. حامد الانصاری غازی
۲۳۵. زین العابدین سجاد
۲۳۶. شمس الحق فرید پوری
۲۳۷. سید فخر الحسن مرادآبادی
۲۳۸. قاضی سجاد حسین
۲۳۹. اسمعیل بسم الله گجراتی
۲۴۰. میرک شاه کشمیری
۲۴۱. محمد یوسف بنوری
۲۴۲. شریف حسن دیوبندی
۲۴۳. اشرف علی کمرلائی
۲۴۴. محمود احمد نانوتوی
۲۴۵. غلام غوث هزاروی
۲۴۶. اطهر علی بنگالی
۲۴۷. یوسف شاه کشمیری
۲۴۸. عتیق الرحمن عثمانی
۲۴۹. محمد افریقی
۲۵۰. مجاهد الاسلام قاسمی
۲۵۱. محمود الحسن گنگوهی
۲۵۲. مهدی حسن شاهجهانپوری
۲۵۳. محمد سهول بهاگلپوری
۲۵۴. محمد میاں دیوبند
۲۵۵. حبیب الرحمن اعظمی
۲۵۶. وحید الزماں کیرانوی
۲۵۷. محمد سلمان منصور پوری
۲۵۸. افضال الرحمن قاسمی
۲۵۹. محمد ارشد مدنی
۲۶۰. عبد العلیم فاروقی
۲۶۱. محمد سالم قاسمی
۲۶۲. محمد سفیان قاسمی
۲۶۳. محمد اسلم قاسمی
۲۶۴. شکیل احمد قاسمی
۲۶۵. محمد ابو القاسم نعمانی
۲۶۶. بدر الدین اجمل قاسمی
۲۶۷. مرغوب الرحمن بجنوری
۲۶۸. قاری عثمان منصورپوری
۲۶۹. حیات الله بهرائچی
۲۷۰. محمد ریاست علی بجنوری
۲۷۱. خورشید عالم نعیم دیوبندی
۲۷۲. عبد الخالق مدراسی
۲۷۳. عبد الخالق سنبهلی
۲۷۴. برهان الدین سنبهلی
۲۷۵. مولانا ابوالحسن ندوی
۲۷۶. محدث مولانا فخر الحسن گنگوهی

شخصیت‌های تکفیری

[ترمیم]

۱. مولانا نور الحسن بخاری
۲. مولانا عبد الستار تونسوی
۳. مولانا دوست محمد قریشی
۴. مولانا محمود احمد عباسی
۵. مولانا ابو یزید بت
۶. مولوی حق نواز جهنگوی
۷. مولوی ایثار الحق قاسمی
۸. مولوی ضیاء الرحمن فاروقی
۹. مولوی اعظم طارق
۱۰. معاویه اعظم
۱۱. مولوی علی شیر حیدری
۱۲. مولوی احمد لدهیانوی
۱۳. ریاض بسرا
۱۴. ملک اسحاق
۱۵. اکرم لاهوری
۱۶. محمد اجمل الیاس
۱۷. غلام رسول شاه
۱۸. قاری اسد الله
۱۹. قاری عبد الحی الیاس
۲۰. مولانا مسعود اظهر
۲۱. هارون منصور
۲۲. عزیز گجر
۲۳. رمضان مینگل
۲۴. مولوی قاضی نثار احمد
۲۵. مولانا دکتر خالد محمود
۲۶. مفتی نظام الدین شامزئی
۲۷. سید احمد بریلوی
۲۸. مولوی الیاس گهمن

فقہی تالیفات

[ترمیم]

۱. احسن الفتاوی
۲. امداد الفتاوی
۳. امداد المفتیین
۴. حبیب الفتاوی
۵. خیر الفتاوی
۶. دینی مسائل اور ان کا حل
۷. عزیز الفتاوی
۸. فتاوی احیاء العلوم
۹. فتاوی امارات شرعیه
۱۰. فتاوی دار العلوم دیوبند
۱۱. فتاوی رشیدیه
۱۲. فتاوی قاضی
۱۳. فتاوی محمودیه
۱۴. کتاب الفتاوی
۱۵. کفایت المفتی
۱۶. منتخبات نظام الفتاوی

فقہی مراکز

[ترمیم]

۱. دار الافتاء دار العلوم دیوبند
۲. دار القضاء امارت شرعیه پهلواری شریف
۳. پٹنہ
۴. ادره المباحث الفقهیه
۵. اسلامک فقه اکیدمی اندیا
۶. دار الافتاء مدرسه قاسمیه شاهی مرادآباد
۷. المعهد العالی للتدیب فی القضاء و الافتاء
۸. المعهد العالی الاسلامی حیدر آباد

مربوط جماعتیں

[ترمیم]

۱. جمعیت علماء هند
۲. جمعیت علماء اسلام (فضل الرحمن گروپ)
۳. جمعیت علماء اسلام (سمیع الحق گروپ)
۴. سپاه صحابه پاکستان
۵. تنظیم اهل سنت و الجماعت
۶. ملت اسلامیه پاکستان
۷. لشکر طیبه
۸. جیش محمد
۹. لشکر جهنگوی
۱۰. غلامان صحابه
۱۱. پاکستان علماء کونسل
۱۲. تحریک طالبان پاکستان
۱۳. تنظیم اهل سنت
۱۴. جمعیت الاشاعت التوحید و السنت
۱۵. تحریک تحفظ ختم نبوت

ایران کے صوبہ سیستان و بلوچستان میں تبلیغی جماعت کے اہم مراکز

[ترمیم]

۱. مرکز جماعت تبلیغی مسجد جامع توحید شهرستان زاهدان: امیر این جماعت حاج رئوف شه بخش و نائب او حاج عبدالکریم می‌باشد.
۲. مرکز جماعت تبلیغی مسجد زین العابدین شهرستان سراوان
۳. مرکز جماعت تبلیغی مسجد جامع خاتم الانبیاء شهرستان چابهار
۴. مرکز جماعت تبلیغی مسجد جامع گوهرکوه شهرستان خاش
۵. مرکز جماعت تبلیغی مسجد جامع مدنی شهرستان نیکشهر
۶. مرکز جماعت تبلیغی مسجد محمدیه بندر کنارک شهرستان چابهار
۷. مرکز جماعت تبلیغی مسجد جامع اهل تسنن شهرستان زابل
۸. مرکز جماعت تبلیغی مسجد جامع دهستان شوشکیدر شهرستان سرباز
۹. مرکز جماعت تبلیغی مسجد جامع جکیگور شهرستان سرباز
۱۰. مرکز جماعت تبلیغی مسجد جامع انزای شهرستان سرباز
۱۱. مرکز جماعت تبلیغی مسجد جامع دهستان مینان شهرستان سرباز
۱۲. مرکز جماعت تبلیغی مسجد جامع توحید شهرستان ایرانشهر
۱۳. جمعیت اشاعت التوحید و السنت

متعلقہ مضامین

[ترمیم]

دیوبندی؛ دیو بندیوں کے دینی افکار؛ دیوبندی عقائد؛ دیوبندی مشاہیر‌؛ دارالعلوم دیوبندیہ؛ مکتب دیوبندیہ و سلفیت؛ تفاوت‌های دیوبندیه با وهابیت.

حوالہ جات

[ترمیم]
 
۱. شیرازی، مهران، مطالعات راهبردی جهان اسلام زمستان ۱۳۹۶ - شماره ۷۲، مقاله «ساختار دیوبندیه در شبه قاره هند».    


ماخذ

[ترمیم]
گروه پژوهشی ویکی فقه۔






جعبه ابزار