پندرہ خرداد کا قیام

پی۔ڈی۔ایف فارمیٹ میں مقالہ محفوظ کریں



امام خمینی کی گرفتاری کے خلاف، تہران قم اور دوسرے شهرو ں میں۱۵خرداد ۱۳۴۲ کی بغاوت، ایک اچانک اور مقبول تحریک تھی۔

فہرست مندرجات

۱ - ۶جون کی بغاوت کا تعارف
       ۱.۱ - ریاستی اور صوبائی انجمنوں کے بل کی منظوری سے بغاوت کی راہ کا ہموار ہونا
              ۱.۱.۱ - بل پر مجتهدین کا اعتراض
       ۱.۲ - ایران میں دیہی کوآپریٹوز کی پہلی مجلس میں شاہ کی تقریر
       ۱.۳ - امریکه کے زیراثر ممالک کے لئے بنیادی ڈھانچے کی اصلاحات کا منصوبہ
       ۱.۴ - زمینی اصلاحات کا بل
              ۱.۴.۱ - زمینی اصلاحات کے سیاسی محرکات، علماء کے تصادم کا سبب
              ۱.۴.۲ - آیت اللہ بروجردی کی وفات کے بعد لینڈ اصلاحات
              ۱.۴.۳ - سفید انقلاب کے چھ اصول
              ۱.۴.۴ - ریفرنڈم کے انعقاد سے نظام کا مقصد
              ۱.۴.۵ - زمینی اصلاحات کے خلاف امام خمینی کا مؤقف
              ۱.۴.۶ - ریفرنڈم کا مقابلہ کرنے کے لئے علمائے کرام کی کاوشیں
              ۱.۴.۷ - دانشوروں اور قومی سیاسی تنظیموں کے ایک گروپ کا بیان
              ۱.۴.۸ - تہران کے بازاروں کی بندش اور ان اعلانات کے بعد مظاہرے
              ۱.۴.۹ - آیت اللہ سید احمد خانساری کی توہین
              ۱.۴.۱۰ - متعدد علماء اور سیاسی جنگجوؤں کی گرفتاری
              ۱.۴.۱۱ - اصلاحی پروگراموں میں شاہ کا دینی علماء کی همراهی کا دعوی
              ۱.۴.۱۲ - ۶ بہمن کو ریفرنڈم کا انعقاد
              ۱.۴.۱۳ - رمضان المبارک کے دوران علما کے ذریعہ لوگوں میں شعور کی آگاهی
              ۱.۴.۱۴ - اس سال نوروز کی تقریبات کا بائیکاٹ
       ۱.۵ - قم میں مدرسه فیضیه پر حملے کا واقعہ
              ۱.۵.۱ - قم کے مدرسه فیضیه پر حملہ، بغاوت کی بنیاد
              ۱.۵.۲ - امام خمینی کا سخت اعلان
              ۱.۵.۳ - آیت اللہ سید محسن حکیم کی مجتهدین اور علماء سے ہمدردی
              ۱.۵.۴ - علماء پر شاہ کے حملوں کی شدت
              ۱.۵.۵ - امام کا دینی مبلغین اور واعظین کے نام پیغام
              ۱.۵.۶ - یوم عاشور پر تہران اور قم میں بڑے مظاہرے
              ۱.۵.۷ - مدرسه فیضیه قم میں امام خمینی کی تقریر
              ۱.۵.۸ - دستگیر امام خمینی و و تعدادی از علما و وعاظ
              ۱.۵.۹ - ورامین میں بڑی تعداد میں لوگوں کی شهادت
              ۱.۵.۱۰ - اس خبر کی اشاعت کے بعد قم کے واقعات
              ۱.۵.۱۱ - تہران اور شیراز میں فوجی حکومت
              ۱.۵.۱۲ - قم، مشہد اور نجف کے مجتهدین کے جانب سے اعلامیہ کا جاری هونا
              ۱.۵.۱۳ - مشہد، شیراز اور تبریز میں مظاہرے
              ۱.۵.۱۴ - ۶جون کے قیام کا رد عمل
۲ - پڑوسی ممالک میں ۶ جون کی بغاوت کی عکاسی
       ۲.۱ - ۶ جون کی برسی
       ۲.۲ - ۶ جون کو همیشه عزای عمومی کا اعلان
۳ - مآخذ
۴ - حوالہ جات
۵ - ماخذ

۶جون کی بغاوت کا تعارف

[ترمیم]

اس بغاوت کے سیاسی، معاشرتی اور مذہبی سیاق و سباق کا تعلق، ۱۹۳۰ کی دہائی میں حکومت کے اشتعال انگیز اقدام سے تھا۔

← ریاستی اور صوبائی انجمنوں کے بل کی منظوری سے بغاوت کی راہ کا ہموار ہونا


۱۶ [۱]     ۱۳۴۱ کو عالم     کی کابینہ میں ریاستی اور صوبائی ایسوسی ایشن بل کی منظوری، لوگوں کے مذہبی جذبات کو ہوا دینے کا ایک بڑا عنصر تھی۔
اس بل کی (منظوری) کا مقصد انتظامیہ کے لئے عوامی آراء پر مبنی دیھاتوں، قصبوں اور صوبوں میں انجمن سازی کرنا تھا، لیکن اس بل میں شامل تین نئی شرائط: رائے دہندگان اور منتخبین سے ([۳]     کی قید کو حذف کرنا)، ((قرآن)) کے بجای هر آسمانی کتاب پر ((حلف برداری)) کی تقریب اور خواتین کا حق رأے دهی، لوگوں کے مذہبی جذبات اکسانے اور علمائے کرام کے سخت احتجاج اور مخالفت کا باعث بنی.

←← بل پر مجتهدین کا اعتراض


مجتهدین نے اس مسودہ (که جس میں [۴]     کی کتاب آوستا، [۵]    ، اور کچھ دوسری کتابوں     کو ((قرآن پاک)) کے برابر قرار دیا گیا تھا) کو حکمران حکومت کی اسلام اور آئین کے ساتھ علنی اور جرأت مند انه تصادم قرار دیتے هوئے ملک کی آزادی کے لئے سنگین خطرہ قرار دیا اور اسلام اور ملک کو((صہیونی]] قبضه میںجاتا دیکھ کر لوگوں کو اس بل کے مندرجات سے آگاہ کیا اور اس کی مخالفت کی.
اس مسئلے کا جائزہ لینے کے لئے روح الله خمینی، متعدد علماء اور مراجعین قم کی دعوت پر آیت اللہ حاج شیخ عبدالکریم حائری کے گھر اجلاس ہوا۔ اور اس میٹنگ اور دیگر اجلاسوں میں طے پایا که شاہ کو ٹیلیگرام بهیج کر اس بل کی مخالفت کی جائے.
ان میٹنگز کے نتیجے میں ملک کے علماء اور اسکالرز نے مذکورہ بل کی مخالفت میں پچاس سے زائد اعلانات، ٹیلی گرام اور خطوط جاری کئے۔
بل کو مسترد کرنے کی وجوہات: شریعیت و آئین کی مخالفت، مذہب مخالف ملکی آزادی کے دشمنوں کا غلط استعمال، بل کی تدوین میں غیر ملکیوں کی [۹]     اور خواتین کی سیاسی شمولیت، تها.
[۳] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۵ـ۵۰، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
[۴] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۵، ص۱۷ـ ۳۰، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
عوام کو اس بل کی [۱۰]     اور نقصانات سے آگاہ کرنے کے لئے علمائے کرام نے بھی اعلانات جاری کیے اور آخر کار عوامی جدوجہد کیلیے عمومی اعلامیه جاری کیا گیا
[۵] علی دوّانی، نهضت روحانیون ایران، ج۳، ص۵۳ ـ۵۶، تهران ۱۳۷۷ شمسی۔
کچھ سیاسی جماعتیں بھی ان مظاہروں میں شامل ہوئیں اور شاہ کی نئی پالیسیوں کو بے نقاب کرنے والے بیانات جاری کئے۔
[۶] نهضت آزادی ایران، صفحاتی از تاریخ معاصر ایران: اسناد نهضت آزادی ایران، ج۱، ص۱۷۴ـ ۱۷۸، ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴، ج ۱: بیانیه‌ها و تفسیرهای سیاسی، تهران ۱۳۶۱شمسی۔

بالآخر،عالم     نےدو مہینوں کی مزاحمت کے باوجود، ۱۰[[آذر] ۱۳۴۱] کو مجبورا اس بل کی منسوخی کا اعلان کیا.
[۷] جواد منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج۱، ص۲۶۱، ج ۱، تهران ۱۳۷۷شمسی۔


← ایران میں دیہی کوآپریٹوز کی پہلی مجلس میں شاہ کی تقریر


ریاستی اور صوبائی انجمنوں سے متعلق بل کی منسوخی کے چالیس دن سے بھی کم وقت میں، شاہ نے ۱۰ جنوری کو ایران کے دیہی کوآپریٹوز کی پہلی کانفرنس میں علماء کے اعتراضات کے جواب میں انفرااسٹرکچر اصلاحات کا معاملہ اٹھایا اور علماء کو واضح طور پر اس کا مخالف قرار دیا.
ان اصلاحات کا منصوبہ ۱۹۳۰ کی دہائی کے آخر کا ہے۔

← امریکه کے زیراثر ممالک کے لئے بنیادی ڈھانچے کی اصلاحات کا منصوبہ


اس دہائی میں متحدہ امریکہ کے ایران میں بڑھتے ہوئے اثر و رسوخ کے پیش نظر، جب ۱۳۳۸ میں امریکی صدر کیندی نے عوامی تحریکوں اور سوویت یونین کمونیسم کے اثر و رسوخ کو روکنے کے لئے امریکه کے زیراثر ممالک کے لئے بنیادی ڈھانچو کی اصلاحات کا منصوبہ شروع کیا تو شاہ ایران ان لوگوں میں شامل تھا که جس نے اس منصوبے کو قبول کیا اور اصلاحات     کے نفاذ پر توجہ دی۔

← زمینی اصلاحات کا بل


کچھ گروپوں کی مزاحمت اور احتجاج کے باوجود لینڈ ریفارم بل ۱۱ جنوری ۱۹۷۱ کو منظور کیا گیا.
حکمران حکومت اور شاہ کی ان اصلاحات کی بڑے پیمانے پر تشہیر، عادلانه ایمج پیش کرنے
[۸] محمدرضا پهلوی، مجموعه تألیفات، ج۳، ص۲۹۳۸، نطقها، پیامها، مصاحبه‌ها و بیانات اعلیحضرت همایون محمدرضاشاه پهلوی آریامهر شاهنشاه ایران، تهران ۱۳۴۷۔
اور اسکالرز اور مراجع تقلید کو راغب کرنے کی کوششوں کے باوجود علماء نے (اس وقت کے وزیر زراعت اور زمینی اصلاحات کے نفاذ کرنے والے حسن ارسنجانی کا آیت اللہ سید محمد رضا گلپائیگانی کو لکهے گئے خط کے متن)
[۹] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۹، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
کو ماننے سے انکار کیا
[۱۰] رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔
[۱۱] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۴، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
اور مذہبی معیار کے لحاظ سے اسے غلط کہا۔

←← زمینی اصلاحات کے سیاسی محرکات، علماء کے تصادم کا سبب


زمینی اصلاحات کے سیاسی محرکات، علماء، ماہرین اور لوگوں کا ان اقدامات سے مقابلہ کرنے میں ایک موثر عنصر تھا۔
اس سے قبل بهی، شاہ کے نمائندے اس وقت کے مرجع تقلید، اللہ حاج آغا حسین بروجردی     کے پاس گئے اور انہیں زمینی اصلاحات کے اقدام کے حوالے سے آگاہ کیا. لیکن انهوں نے واضح طور پر حکومت میں بنیادی اصلاحات کی زمینی اصلاحات پر ترجیح دینے کی بات کی تو زمینی اصلاحات کے بل پر خاموشی اختیار کر لی گئی.
[۱۲] محمدرضا پهلوی، شاه مخلوع ایران، ج۱، ص۱۶، انقلاب سفید، تهران ۱۳۴۵ شمسی۔
[۱۳] محمدباقر سلطانی طباطبائی، مصاحبه با آیة الله سیدمحمدباقر سلطانی طباطبائی، ج۱، ص۵۰ ـ۵۱، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰)۔
[۱۴] محمدفاضل موحدی لنکرانی، مصاحبه با آیة الله محمدفاضل لنکرانی، ج۱، ص۱۵۴، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰)۔
[۱۵] محسن لبانی، (خاطرات) محسن لبانی، ج۱، ص۱۸۴، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار۔
[۱۶] غلامرضا کرباسچی، زمینه های انقلاب اسلامی به روایت خاطره، ج۱، ص۵۱، یاد، سال ۳، ش ۹ (زمستان ۱۳۶۶)۔


←← آیت اللہ بروجردی کی وفات کے بعد لینڈ اصلاحات


اللہ بروجردی     کی وفات کے بعد، شاہ نے اس منصوبے پر عمل درآمد شروع کیا۔
پارلیمنٹ کی تحلیل کے بعد، جنوری ۱۹۶۱ میں علی امینی کی کابینه میں لینڈ ریفارم بل منظور هوا لیکن اس کے اجراء میں کئی رکاوٹوں اوراعتراضات کا سامنا کرنا پڑا۔
ریاستی اور صوبائی انجمنوں کے بل کو زبردستی ختم کرنا اور زمینی اصلاحات پر عمل درآمد نہ ہونے اور اس پر مختلف اعتراضات کے ابھرنے کی وجہ سے شاہ نے اس بار اپنی مطلوبہ اصلاحات که جسے اس نے "سفید انقلاب" کا نام دیا که جو (چھ اصولوں پر مشتمل) تها، کو پورا کرنے کیلیے آئین کے آرٹیکل ۲۷ اور ترمیم کے آرٹیکل ۲۶ کا حواله دیتے هوئے، ان اصولوں کے نفاذ سے متعلق رائے شماری کا مطالبہ کیا۔

←← سفید انقلاب کے چھ اصول


وائٹ انقلاب کے چھ اصول یہ تھے:
۱) ۱۹ دی ۱۳۴۰ کو منظور شدہ لینڈ ریفارم کے ترمیمی بل اور اس کے ملحقه قانون کے مطابق، ایران میں لینڈ ریفارمز کی [[منظوری]]] کی بنیاد پر مالک اور رعیت حکومت کا خاتمہ.
۲) ]].ملک]] بھر میں جنگلات کو قومی بنانے کے لئے بل کی منظوری۔
۳) زمینی اصلاحات کی حمایت کے طور پر سرکاری فیکٹریوں کے حصوں کے فروخت کے بل کی منظوری.
۴) مزدوروں کو پیداواری اور صنعتی ورکشاپس کے مفادات میں شامل کرنے کے لئے بل کی منظوری.
۵) انتخابی قانون کا ترمیمی بل۔
۶)) عمومی اور لازمی تعلیم سے متعلق قانون کے نفاذ کی [۱۵]     کے لئے کور     کے قیام سے متعلق بل.
[۱۷] محمدرضا پهلوی ، مجموعه تألیفات ، نطقها، پیامها، مصاحبه ها و بیانات اعلیحضرت همایون محمدرضاشاه پهلوی آریامهر شاهنشاه ایران، ج ۴، ص ۳۰۴۶ـ ۳۰۵۸، تهران ۱۳۴۷ ۔


←← ریفرنڈم کے انعقاد سے نظام کا مقصد


بظاہر، [۱۷]     کے انعقاد کا مقصد لوگوں کی تأیید حاصل کرنا اور یہ بتانا تھا که حزب اختلاف کی مخالفت بلاجواز ہے۔
وائٹ انقلاب کے چھ اصولوں کا اعلان اوراس کی تائید کے لئے ریفرنڈم کے انعقاد کا فیصله مختلف طبقات خصوصا مراجعین اور علمائے کرام کی حساسیت کا سبب بنا.

←← زمینی اصلاحات کے خلاف امام خمینی کا مؤقف


امام خمینی نے متعدد اعلانات اور خطوط میں اس کو سیاه انقلاب سیاه کا نام دیتے ہوئے اس پر اپنی تشویش کا اظہار کیا. انہوں نے زور دے کر کہا کہ اسلام کے دشمن اس بل کو آئین میں "مذہب کے خاتمے" کا پیش خیمہ قرار دیتے ہوئے ایک اور طرح سے ریاستی اور صوبائی انجمنوں میں کالعدم بل کے اہداف کو عملی جامہ پہنانا چاہتے ہیں. حکومت نے جب یه محسوس کیا کہ وہ عوامی طاقت کا مقابله نہیں کرسکتے تو"جبری رائے شماری" کا سہارا لیاہے۔
امام خمینی اور دیگران کے بقول، ملک میں زرعی نازک صورتحال و غیرہ کے موقع پر، حکومت انتخابات میں خواتین کی شمولیت جیسے فریب انگیز تشریحات کے ساتھ سامنے آئی ہے۔ انہوں نے کہا که حکومت سمجھتی ہے"خواتین کی آزادی کے نام پر، وہ اسرائیل کے مذموم عزائم کو انجام دینے کے لئے مسلم قوم کو دھوکہ دے سکتے ہیں۔
اعلانات، ٹیلی گرام اور دیگر بیانات کا مجموعہ، اسلام اور قرآن کے ساتھ ظالم حکومت کے تصادم
[۲۲] روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۸۰، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔
اور "اسلام کے ضروری احکام کے بارے میں علمائے کرام کی شدید تشویش کی نشاندہی کرتا ہے اور اسلامی ریاستو کے خلاف اسرائیل کے ساتھ اتحاد اس کے نتیجے میں مسلم ملت ایران اور دیگر مسلم اقوام کے مابین فاصله ڈالنا اور ملک کی تقدیر اور معیشت پر غیر ملکیوں کا تسلط هے
[۲۵] روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔
[۲۶] روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۶۹، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔
ہم یہودیو اور امریکہ کے فائدہ کے لئے ذلیل هوں، زندان جائیں۔ اب ملک کی ساری معیشت اسرائیل کے قبضہ میں ہے۔

←← ریفرنڈم کا مقابلہ کرنے کے لئے علمائے کرام کی کاوشیں


اس صورتحال میں، قم کے مراجع اور علماء، خرم آباد کے با اثر عالم آیت اللہ حاج آغا روح اللہ کمال وند سے مشاورت کے بعد اس نتیجه پر پهنچے که وه ریفرنڈم کی مخالفت کے لئے شاہ سے ملاقات کریں اور اسے نتائج سے آگاہ کریں۔
شاہ نے علماء کی تجاویز کو نظرانداز کیا، حتی کہ حکومت کی پالیسیوں سے علمائے کرام کے تصادم کے بارے میں بھی شکایت کی۔
لہذا علماء نے ایک اور اجلاس کے دوران یه فیصلہ کیا که اعلامیه کے ذریعے لوگوں کو ریفرنڈم میں شرکت سے روکا جائے.
ان اعلانات میں، مراجع کی طرف سے شرعی احکام کے بارے میں عوامی رائے کی قبولیت کو مسترد کرتے ہوئے اس ریفرنڈم کو ملکی آزادی اور [[مفاد]]] کے لئے نقصان ده قرار دیا اور اسے [۲۶]     میں [۲۷]     سے متعلق مضامین منسوخ کرنے کا مقدمه قرار دیا.
[۲۹] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۵۷ ـ۷۱، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
[۳۰] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۵، ص۳۱ـ۳۲، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔


←← دانشوروں اور قومی سیاسی تنظیموں کے ایک گروپ کا بیان


دانشوروں اور قومی سیاسی تنظیموں کے ایک گروپ نے بهی علمائے کرام اور عوام کے ساتھ، ان چھ اصولوں کی مخالفت میں بیانات جاری کیے، اور ان اصلاحات کو شاہ کے بیرون ملک میں مصلح کے طور پر اپنی پوزیشن کو مستحکم کرنے کی طرف اشارہ کیا۔
اس کے علاوہ، انہوں نے ان اصولوں کو ملک کے اندر ملاکین عظیم کی طاقت کو ختم کرنے کی پالیسی کے طور پر دیکھا تاکہ حکومت کی مخالفت کے مراکز پیدا نہ ہوں، اور هر قسم کی بغاوت کی روک تھام اور رعایا کو سرگرم رکهنے کے لئے زمین کی مالکیت دینے کو اصلاحات کا مقصد جانا.
[۳۱] مهدی بازرگان، مدافعات در دادگاه غیرصالح تجدیدنظر نظامی، ج۱، ص۲۸۱ـ ۲۹۴، تهران ۱۳۵۰ شمسی۔


←← تہران کے بازاروں کی بندش اور ان اعلانات کے بعد مظاہرے


ان اعلانات کے ساتھ ہی، تمام بازار بند ہوگئے اور پورے تہران میں ہڑتال اور مظاہرے شروع ہوگئے.
بہمن     ۱۳۴۱ کے آغاز سے لے کر ریفرنڈم کے دن (۲۶ فروری) تک، لوگوں نے بڑے پیمانے پر مظاہروں میں حصہ لیا، کچھ نے مساجد کی ریلیوں میں شرکت کی اور حکمران حکومت اور ریفرنڈم کے خلاف نعرے لگائے۔ سیکیورٹی فورسز کی لوگوں سے جھڑپ کے نتیجه میں بهت سے لوگ زخمی ہوئے.
چار [۲۹]     کو، تہران یونیورسٹی میں فورسز کے حملے کے دوران، طلبا کو مارا پیٹا گیا۔
[۳۲] حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، ج۱، ص۲۴۴ـ ۲۴۵، ج ۱، تهران ۱۳۵۸ شمسی۔


←← آیت اللہ سید احمد خانساری کی توہین


حکومتی تشدد کی انتہا اس وقت ہوئی جب تہران کے با اثر عالم دین آیت اللہ سید احمد خانساری کو بازاریوں اور لوگوں کی ریلی میں شامل ہونے کے جرم میں اهانت کی گئی اور پھر علماء کو بھی گرفتار کیا گیا۔
[۳۳] غلامرضا کرباسچی، انقلاب اسلامی ایران به روایت خاطره، ج۱، ص۴۷ـ ۴۸، قسمت ۲، یاد، سال ۴، ش ۱۴ (بهار ۱۳۶۸ الف)۔

علماء کرام اور مجتهدین نے آیت اللہ خانساری کی توهین کی مذمت میں ایک بیان جاری کیا۔
اس عرصے کے دوران، حکمران حکومت کے پروپیگنڈہ میڈیا نے کوشش کی که رد عمل پسند عوامل خصوصا زمینداروں کو حزب اختلاف کو اکسانے کا ذمه دار قرار دیا جائے.

←← متعدد علماء اور سیاسی جنگجوؤں کی گرفتاری


اسی طرح، ریفرنڈم سے قبل، ریفرنڈم مخالف متعدد علما اور سیاسی جنگجو من جمله اللہ سید محمود طالقانی     اور انجینئر مہدی بازگان گرفتار ہوئے.
[۳۴] مهدی بازرگان، خاطرات بازرگان: شصت سال خدمت و مقاومت، ج۱، ص۳۸۸ـ۳۹۰، گفتگو با غلامرضا نجاتی، ج ۱، تهران ۱۳۷۵ شمسی۔


←← اصلاحی پروگراموں میں شاہ کا دینی علماء کی همراهی کا دعوی


ان واقعات کے بعد دینی علماء کی همراهی کا دعوی کرتے ہوئے شاہ چار بہمن کو [۳۲]     روانہ ہوا.
قم میں بھی تہران کی طرح، ان دنوں بہت زیاده مظاہرے اور سیکیورٹی فورسز کے ساتھ جھڑپیں ہوئیں، اور شاہ کے سفر کے جواب میں، قم کے عوام نے علمائے کرام کی نصیجتوں پر عمل کرتے ہوئے سڑکوں پر نکل کر بادشاہ کے استقبال سے انکار کردیا.
[۳۶] جواد منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج۱، ص۳۴۲، ج ۱، تهران ۱۳۷۷شمسی۔

شاہ نے بھی قم میں زمین کی ملکیت کی دستاویزات دینے کے حوالے سے ایک تقریب سے خطاب کیا اور اصلاحی پروگراموں کے مخالف علماء پر حملہ کرتے ہوئے شدید رد عمل کا اظهار کیا.
[۳۷] محمدرضا پهلوی، مجموعه تألیفات، ج۴، ص۳۰۸۱ـ ۳۰۹۰، نطقها، پیامها، مصاحبه‌ها و بیانات اعلیحضرت همایون محمدرضاشاه پهلوی آریامهر شاهنشاه ایران، تهران ۱۳۴۷۔


←← ۶ بہمن کو ریفرنڈم کا انعقاد


ان سب مخالفتوں کے باوجود، خواتین نے بهی پہلی بار اس ریفرنڈم میں شرکت کی
[۳۸] جواد منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج۱، ص۳۴۴، ج ۱، تهران ۱۳۷۷شمسی۔
یہ ریفرنڈم ۶ بہمن کو منعقد ہوا۔
حکومت کی سرکاری رپورٹ کے مطابق رائے شماری کا نتیجہ ۵.۵ ملین ووٹ موافق، (خواتین کے ۲۷۱۱۷۹ ووٹ) اور ۱۱۵ ۴ ووٹ چھ اصولوں کے برخلاف تهے.
ریفرنڈم کے بعد، امریکی حکومت نے اس کامیابی پر بادشاہ کو مبارکباد پیش کی
[۳۹] جواد منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج۱، ص۳۴۴، ج ۱، تهران ۱۳۷۷شمسی۔
حالانکہ شواہد سے پتہ چلتا تها کہ علمائے کرام کی متفقہ مخالفت کی وجہ سے "لوگوں نے رائے شماری کو نظرانداز کیا تها"
[۴۱] روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۷۰ـ۷۱، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔
[۴۲] روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۹۲، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔


←← رمضان المبارک کے دوران علما کے ذریعہ لوگوں میں شعور کی آگاهی


ریفرنڈم کے دو ماہ بعد، ۱۳۴۲ میں رمضان     کا آغاز هوا۔ اس سے علماء کرام کو ملک کے مختلف علاقوں میں جاکر،تقریروں کے ذریعے واقعات سے آگاہ کرنے کا ایک اچھا موقع فراہم ہوا۔
اس تبلیغی فرصت سے نمٹنے کے لئے، اسد اللہ عالم نے ۶ بهمن، کو پهلے سے هی گورنرز کو ایک سرکلر جاری کیا، جس میں متنبہ کیا گیا تھا کہ علماء صرف مذہبی معاملات پر تبلیغ کریں۔
[۴۳] قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ج ۱: زمینه ها، ج۱، ص۴۸۷، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸شمسی۔

اس نے ساواکی مراکز کو بھی حکم دیا کہ تمام مبلغین اور خطباء کو تهانه میں طلب کرکے ضروری انتباہ دیا جائے۔
[۴۴] قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ج ۱: زمینه ها، ج۱، ص۴۸۶، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸شمسی۔
[۴۵] جواد منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج۱، ص۳۵۲، ج ۱، تهران ۱۳۷۷شمسی۔


←← اس سال نوروز کی تقریبات کا بائیکاٹ


بہر حال، علماء کی سرگرمیاں اس [۳۵]     کے دوران بهی جاری رہیں اور اس تحریک کے [۳۶]     کا باعث بنیں۔
[۳۷]     ۱۳۴۲، پچیس شوالامام صادق کی شہادت کے دن امام خمینی کے مشورے
[۴۶] حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، ج۱، ص۳۱۴، ج ۱، تهران ۱۳۵۸ ش۔
اور مراجع تقلید کی همراهی سے و [اسلام]] اور مسلمانوں پر آنے والی مصیبتوں، جعفریه [۳۸]     کو دشمنوں کے هاتهوں بازیچه قرار دینے،"مذہبی اسکالرز ، ، پروفیسرز ، اور طلباء کے کے جیل"میں هونے. اور قوم میں "بهوک [[[غربت]]]] اور [ فقیری پهیلنے کے خوف کے پیش نظر اس سال کی عید نوروز کو سوگ کا اعلان کیا گیا اور نوروز کی تقریبات کا بائیکاٹ کیا گیا۔
[۴۷] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۷۲، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
[۴۸] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۵، ص۳۷، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
[۴۹] قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ج ۱: زمینه ها، ج۱، ص۵۴۳ ـ ۵۴۵، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸شمسی۔


← قم میں مدرسه فیضیه پر حملے کا واقعہ



وسری طرف، امام صادق علیه السلام کی شہادت کی مناسبت سے مساجد میں متعدد لیکچرز کا انعقاد کیا گیا، اور مدرسه فیضیه قم پر حملے کا واقع رونما هوا.
امام صادق علیہ السلام کے سوگ کی تقریب جو هر سال مرجع تقلید آیت اللہ محمد رضا گلپائیگانی     کی طرف سے پچیس شوال کو مدرسه فیضیه میں منعقد ہوتی تهی۔ اس سال بهی منعقد هوئی اور لوگوں کی ایک بڑی تعداد نے اس تقریب میں شرکت کی۔
تقریب میں پهلے سے موجود [۴۰]     ایجنٹس نے پارلیمنٹ میں خلل ڈالنے ، افراتفری پیدا کرنے اور فوجی اور سیکیورٹی فورسز کی مداخلت کی گنجائش فراہم کرنے کا موقع فراهم کیا، جب قم کے ایک مشہور مبلغ تقریر کررہے تھے تو سکیورٹی فورسز نے سوگواروں پر دهاوا بول دیا اور مجلس عزا کو روک دیا۔
اس واقعے میں سیکیورٹی اہلکاروں نے خاص طور پر طلبا کو مارا، پیٹا جس کے نتیجه میں ایک طالب علم سید یونس رودباری شہید هوا.
انہوں نے طلباء کے کمروں میں بهی لوٹ مار کی۔
[۵۱] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۲۰۲، ص ۵۹۔
[۵۲] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۲۰۲، ص ۶۲۔
[۵۳] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۲۰۲، ص ۶۳۔
[۵۴] جواد منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج۱، ص۵۵۵ ـ ۵۵۸، ج ۱، تهران ۱۳۷۷شمسی۔

اسی طرح کا واقعہ تبریز کے مدرسه طلبیہ میں بهی پیش آیا اور سیکیورٹی عہدیداروں اور طلباء کے مابین جھڑپوں کے نتیجے میں متعدد طلباء زخمی اور کچھ گرفتار ہوئے .

←← قم کے مدرسه فیضیه پر حملہ، بغاوت کی بنیاد


یه واقعات مذہبی اور قومی جذبات مجروح ہونے کا سبب بنے، مجتهدین، اسکالرز، ماہرین تعلیم اور کچھ سیاسی گروہوں نے شاہ اور حکومت کے ان اقدامات کی مذمت کرتے ہوئے بیانات جاری کیے۔
ملک بھر میں ان واقعات کی خبریں عام هو چکی تهیں اور سرکاری میڈیا ان واقعات کو مسخ کرنے اور اس واقعه کو متعدد طلباء اور شاهدوست کسانوں کے مابین تنازعہ کی حیثیت سے پیش کرنے میں ناکام رها تها. عوام کی رائے تیزی سے متاثر هو چکی تهی اور آہستہ آہستہ بغاوت کا زمینه فراهم هوا۔
اس مرحلے کا اہم نکتہ مجتهدین کرام کے اعلانات میں لہجہ کی تبدیلی تھا، جس نے اس بار براہ راست شاہ، حکومت، اسرائیل اور اس کے ایجنٹوں کو نشانہ بنایا۔
[۵۵] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۱۷، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔


←← امام خمینی کا سخت اعلان


دریں اثنا، امام خمینی کا اعلان سب سے زیادہ شدید اللحن تھا اور انہوں نے اس حقیقت کو بے نقاب کیا کہ "کچھ لوگوں نے جاوید شاہ کا نعره لگا کر امام صادق اور ان کی عظیم جسمانی اور روحانی اولاد" پر اچانک حملہ کیا ہے اور بتایا که"شاه دوستی کا مطلب لوٹ مار، احکام اسلامی پر حمله اور روحانیت کا قلعه قمع کرنا ہے شینشاهی حکومت کو للکارا که میرا دل تمهارے سپاهیوں کی گولیوں کیلیے حاضرہے.
[۵۶] روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۷۳ـ ۷۵، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔

ان بیانات کی صراحت نے عوام کے ذهنوں میں ایک بهت بڑا انقلاب ایجاد کیا اور حکمران حکومت کے منصوبوں_ فیضیه     پر حمله اور علماء کی قتل و غارت _ کو شکست سے دوچارکیا.

←← آیت اللہ سید محسن حکیم کی مجتهدین اور علماء سے ہمدردی


اس وقت کے [عظیم]] [۴۳]     تقلید آیت اللہ سید محسن حکیم نے بھی ۳۲ ایرانی مراجع تقلید اور علماء سے اظہارہمدردی کرتے ہوئے ایک [[[ٹیلی گراف]] میں علماء سے مطالبہ کیا که وه حکمران حکومت کی کارکردگی کے خلاف احتجاج کے طور پر [[[عراق]] عتبات عالیات مهاجرت کریں لیکن علماء نے اس دعوت کے جواب میں علمائے کرام کی ایران میں موجودگی پر [زور دیا اور شاه کے ساتھ مبارزه جاری رکھنے کی جدوجہدپر تأکید کی.
[۵۷] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۸۴، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
[۵۸] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۸۹ ـ۹۱، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔


←← علماء پر شاہ کے حملوں کی شدت


ان واقعات کے بعد، شاہ نے متعدد تقاریر میں علماء کو شدید حملوں کا نشانہ بنایا اور باضابطہ طور پر اعلان کیا کہ انہیں اپنی اصلاحی اقدامات کو آگے بڑھانے کے لئے خونریزی کا کوئی خوف نہیں ہے۔
[۵۹] محمدرضا پهلوی ، مجموعه تألیفات ، نطقها، پیامها، مصاحبه ها و بیانات اعلیحضرت همایون محمدرضاشاه پهلوی آریامهر شاهنشاه ایران ، ج ۴، ص ۳۲۰۰ـ۳۲۰۴، تهران ۱۳۴۷۔
دوسزی طرف محرم آتے هی مبارزات میں شدت آگئی.

←← امام کا دینی مبلغین اور واعظین کے نام پیغام


امام خمینی نے ایک اعلان جاری کیا جس میں دینی مبلغین اور واعظین سے خطاب کرتے ہوئے حکمران حکومت کے ساتھ مبارزه کے لئے ان دنوں کو استعمال کرنے اور [اسلام]] و فقہی و دینی مراکز، ناصران شریعت پر آنے والی مصیبت کو یاد دلانے کا مطالبہ کیا تھا۔
اور زور دے کر کہا کہ شاهی حکومت کا اسلام مخالفت کا خطرہ "اموی حکومت کے خطرہ سے کم نہیں.
حکومت کا اسرائیل کے ساتھ تعاون کا انتباہ کیا اور کہا کہ جبار حکومت خواتین کی آزادی کے نام پر قوم کو دھوکہ دینے کا ارادہ رکھتی ہے اور "[۴۴]     کے مذموم عزائم" پر عمل پیرا ہونا چاہتی ہے اور ضاله فرقے کی حکومت کے اندر و رسوخ     کی نشاندہی کرتے هو ئے مبلغین سے مطالبہ کیا کہ وہ اسرائیل کے خطرے سے لوگوں کو متنبہ کریں. اور انتباہ کیا کہ "ان ایام میں خاموشی، ظالم حکومت کی توثیق اور اسلام دشمنوں کو مدد فراہم کرنا ہے۔۔
مراجع تقلید اور دیگر علمائے کرام نے بھی حکومتی حکام کے ساتھ اس طرح کے تصادم کی تأئید کی اور یوں [اس سال محرم میں امام خمینی اور علمائے کرام کا پیغام تمام شهروں میں پهنچا.
[۶۱] اکبر هاشمی رفسنجانی، هاشمی رفسنجانی: دوران مبارزه، ج۱، ص۲۸، چاپ محسن هاشمی، تهران ۱۳۷۶شمسی۔

اگرچه سیکیورٹی اہلکاروں نے مبلغین سے تعهد لیا تھا که وه سوگ کی تقریبات میں اسرائیل اور بادشاہ کے خلاف بولنے سے گریز کریں اور اسلام خطرے کی بات نه کریں لیکن لوگوں کی موجودگی میں، مجالس عزا، تقریروں اور نوحہ خوانیوں نے بیشتر شہروں اور قارا، قصبوں، تہران ، قم اور تبریز میں سیاسی رنگ اختیار کر لیا تها اور دینی مبلغین اور واعظین نے حکومت کو تنقید کا نشانہ بنایا اور حکومت کے راز لوگوں کی سامنے برملا کیے. [۴۷]     کی ایک خبر کے مطابق مجالس عزا شاہی حکومت پر حملہ کرنے والی [۴۸]     میں [۴۹]     ہو گئی تھیں۔
[۶۲] محمدتقی فلسفی، خاطرات و مبارزات حجة الاسلام فلسفی، ج۱، ص۲۵۶ـ ۲۶۵، تهران ۱۳۷۶شمسی۔
[۶۳] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۲، ص ۳۲۔

یہ بات بھی قابل غور ہے کہ جدوجہد کے اس مرحلے پر ریاستی آلات کے پروپیگنڈے کے باوجود، علماء اور اسکالرز نے زمینی اصلاحات کی بات کرنے سے اجتناب کیا اور حکومت کے منفی پروپیگنڈه سے بچنے کے لئے غیر ملکیوں کے تسلط اور [۵۰]     سے دوستی اور [۵۱]     سے لاتعلقی جیسے بنیادی معاملات کو اٹھایا۔

←← یوم عاشور پر تہران اور قم میں بڑے مظاہرے


اسلامی اتحاد، خاص طور پر طیب حاج رضائی جیسے تہران کے بڑے وفد کی حمایت سے تہران اور قم میں [۵۲]     پر بڑے مظاہرے منعقد کیے گئے که جو لوگوں کے احتجاج کی انتہا کو ظاہر کرتا ہے.
[۶۴] مهدی عراقی، ناگفته ها: خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، ج۱، ص۱۷۵ـ۱۷۶، به کوشش محمود مقدسی، مسعود دهشور، و حمیدرضا شیرازی، تهران ۱شمسی۔
[۶۵] عباس زری باف، (خاطرات) سیدعباس زری باف، ج۱، ص۸۴ـ۸۵، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار، چاپ علی باقری، تهران ۱۳۷۵ شمسی۔
[۶۶] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۲، ص ۳۲۔
[۶۷] حزب ملل اسلامی، ص ۵، اسنادی از جمعیتهای مؤتلفه اسلامی، جاما، حزب ملل اسلامی، تهران: نشر نصر، ۱۳۵۳شمسی۔

شرکاء کی تعداد اور تنوع (علماء، ماہرین تعلیم اور کارکنوں کی شرکت) کے لحاظ سے اس مظاہرے کی غیر معمولی اہمیت تھی۔
اس دن ری اسٹریٹ پر واقع ابوالفتح مسجد کے سامنے مظاہرین کی شرکت کا اندازہ ۷۰ سے۱۲۰ هزار کے درمیان اور ایک رپوٹ کے مطابق مبینہ طور پر ۳۰ سے ۵۰ هزار تک لگایا گیا.
[۶۸] مهدی عراقی، ناگفته ها: خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، ج۱، ص۱۸۰، به کوشش محمود مقدسی، مسعود دهشور، و حمیدرضا شیرازی، تهران ۱شمسی۔
[۶۹] حسین صالحی، (خاطرات) حسین صالحی، ج۱، ص۱۲۰، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار۔
[۷۰] جواد مقصودی، (خاطرات) جواد مقصودی، ج۱، ص۲۲۲ـ۲۲۳، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار۔

مظاہرین نے ابوالفتح مسجد کے سامنے سے سرچشمہ، بہارستان چوک اور مخبرالدولہ تک مارچ کیا اور وہاں سے تہران یونیورسٹی کا رخ کیا۔
تہران یونیورسٹی کے سامنے دو افراد نے تقریر کی اور پھر ہجوم نے نعرے لگاتے ہوئے مرمر محل تک مارچ کیا.
[۷۱] مهدی عراقی، ناگفته ها: خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۱، به کوشش محمود مقدسی، مسعود دهشور، و حمیدرضا شیرازی، تهران ۱شمسی۔

عصر [۵۳]    ، استنبول اسٹریٹ (موجودہ: اسلامی جمہوریہ اسٹریٹ) میں واقع مسجد همت میں جمع ہونے کے بعد ایران کی تحریک آزادی سے وابستہ طلباء اور کچھ قومی جماعتوں نے آمرانہ حکومت کے خلاف اور امام خمینی کی حمایت میں نعرے لگاتے ہوئے مارچ کیا۔
[۷۲] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۸، ص ۱۴۹۔


←← مدرسه فیضیه قم میں امام خمینی کی تقریر


ان دنوں کا سب سے اہم واقعہ مدرسه فیضیه قم میں امام خمینی کی تقریر اور اس کا ملک میں نشر ہونا تھا۔
اس تقریر میں امام خمینی نے شاہ اور اسرائیل پر شدت اور صراحت سے حملہ کیا اور کہا ہے کہ ایران کی [۵۴]     حکومت، (اسلام) کی بنیاد کے مخالف ہے . اسرائیل نہیں چاہتا کہ اس ملک میں اسلام کے احکام نافذ ہوں۔
انهوں نے شاہ کو نصیحت کی کہ وہ اپنے باپ کے انجام سے عبرت لے۔

←← دستگیر امام خمینی و و تعدادی از علما و وعاظ


اس تقریر کے بعد، امام خمینی کو ۱۵ خرداد کی صبح قم میں واقع ان کے گھر سے گرفتار کرکے تہران منتقل کردیا گیا۔
امام کی گرفتاری کے ساتھ ہی مشہد میں آیة الله حاج آغا حسن قمی شیراز میں حاج شیخ بہاء الدین محلاتی، اسی طرح تہران اور کچھ دوسرے شہروں میں متعدد علماء و مبلغین کو بهی گرفتار کیا گیا۔
اس خبر کے وسیع اور تیزی سے پھیلاؤ کے ساتھ ، تہران کے بازار کو فوری طورپر [۵۶]     کردیا گیا
[۷۴] رضا نیری، (خاطرات) سیدرضا نیری، ج۱، ص۲۳۸، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار۔
اسی دن لوگ قم، تہران اور دوسرے شہروں میں سڑکوں پر نکل آئے اور ۶ جون کی بغاوت شروع ہوگئی۔
تہران کے طلباء نے کلاسوں کی چهٹی کرکے احتجاج کیا، آہستہ آہستہ لوگ مرکزی چوک، بازار کے آس پاس اور ارک چوک کے قریب سڑکوں پر جمع ہوئے اور "یا موت یا خمینی" کے نعرے لگاتے رہے۔
یہ خود ساخته بغاوت، مذہبی فریضہ اور عقیدے کے احساس سے پیدا ہوئی اور کسی تنظیم نے اس کا اہتمام نہیں کیا تھا
[۷۵] در مکتب جمعه: مجموعه خطبه های نماز جمعه تهران، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، ج۲، ص۱۷۶، ۱۳۶۴ شمسی۔
یہ مظاهره سہ پہر تک جاری رہا۔
لوگوں نے ریڈیو اسٹیشن، مرمر محل اور گلستان محل پر قبضه کرنے کی کوشش کی تو فوج اور سیکیورٹی فورسز نے انهیں تشدد کا نشانه بنایا اور بہت ساروں کو [۵۷]     اور [۵۸]     کیا۔
اس بغاوت میں شہدا کی تعداد کے بارے میں ایک قطعی رائے نہیں ہے
[۷۶] یادنامه: زندگینامه شهدای انقلاب اسلامی تهران از ۱۵ خرداد ۴۲ تا پایان سال ۵۷، ج ۱، تهران: بنیاد شهید انقلاب اسلامی، ۱۳۷۳ شمسی۔

ساواکی دستاویزات میں سینکڑوں افراد کا اندراج کیا گیا ہے۔
[۷۷] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۸، ص ۱۹۲۔
[۷۸] یادنامه : زندگینامه شهدای انقلاب اسلامی تهران از ۱۵ خرداد ۴۲ تا پایان سال ۵۷ ، ج ۱، تهران : بنیاد شهید انقلاب اسلامی ج۱، ص ۲۷ـ۶۴، ۱۳۷۳ ش ۔

پیکرهای شهدای تهران را پس از جمع آوری به شکل دسته جمعی در گورستان مسگرآباد تهران دفن کردند.
اس طرح کے مظاهرے کم و بیش ۹ جون تک جاری رہے لیکن سیکیورٹی فورسز نے آہستہ آہستہ [۵۹]     کو سرکوب کیا
[۷۹] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۳، ص ۲۶۔
[۸۰] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۳، ص ۳۱، ۳۹۔
[۸۱] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۳، ص ۹۲۔
[۸۲] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۳، ص۱۰۱۔


←← ورامین میں بڑی تعداد میں لوگوں کی شهادت


۱۵ خرداد کے موقع پر تہران کے علاوہ ورامین (خصوصا امامزادہ جعفر) کے آس پاس کے کچھ کسان اور کن کے کچھ لوگ امام خمینی کی گرفتاری کی خبر سنتے ہی کفن پوش پوش یا موت یا خمینی کا نعرہ لگاتے هوئے"تہران کی طرف چل پڑے. راستے میں ایک بڑی تعداد فوجی دستوں کی فائرنگ سے" شہید "ہوگئی۔
[۸۳] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد۔
[۸۴] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۷، ص ۵۰۔
[۸۵] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۷، ص ۸۴۔
[۸۶] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک: قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۷، ص ۱۲۷۔
[۸۷] مرکز اسناد انقلاب اسلامی.آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد۔
(کها جاتا هے که ۴۰۰۰ کفن پوش تهے.

←← اس خبر کی اشاعت کے بعد قم کے واقعات


قم میں لوگوں نے دوسرے شہروں کی نسبت خبروں کے بارے میں پہلے جانا اور فورا امام خمینی کے گھر گئے، وہاں سے انکے بڑے بیٹے مرحوم حاج آغا مصطفی کے ساتھ حضرت حرم معصومہ کی سمت روانه هوئے.
حاج آغا مصطفیٰ نے ایک مختصر تقریر میں عوام کو واقعہ سے آگاه کیا. لوگوں نے بھی "یا موت یا خمینی" کا نعره لگا کر احتجاج کیا اور "فوجی اور قانون نافذ کرنے والے دستوں سے تنازعہ" کر کے قم کے پولیس اسٹیشن کا گھیراؤ کیا۔
[۸۸] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۲۰۲، ص ۱۲۷۔

شاہی حکومت نے جب دیکها که بغاوت کو سرکوب کرنے میں ناکام رھی هے تو قم میں ایک بمبار طیاره بهیجا تاکہ ضرورت پڑنے پر شہر پر بمباری کی جاسکے۔
[۸۹] حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، ج۱، ص۴۷۸، ج ۱، تهران ۱۳۵۸ شمسی۔


←← تہران اور شیراز میں فوجی حکومت


اس دن عَلَم کی زیرصدارت کابینہ کا ایک اجلاس هوا اور تہران و شیراز میں متفقہ طور پر چھ ہفتوں کے لئے فوجی حکومت کی منظوری دی گئی۔
اجلاس میں وزراء اور سرکاری عہدیداروں میں شدید تشویش پائی گئی۔ اگرچہ وہ اس بغاوت کی وجہ بیرونی ممالک (جیسے مصر اور عراق) اور ان کی مالی امداد کو قرار دینا چاہتے تھے لیکن بغاوت کا دائرہ ۳۰ تیر کی بغاوت کے مقابلے میں وسیع اور سنجیدہ تھا لذا لوگوں کا علمائے کرام کے ساتھ پیوند اس بغاوت کے قبول کرنے کا باعث بنا.
[۹۰] ایران . هیأت دولت ، متن کامل مذاکرات هیأت دولت طاغوت در پانزده خرداد ۱۳۴۲ ، ص ۲۲ـ ۴۵، تهران۔

وزیر اعظم نے بهی ریڈیو کی تقریر میں با ضابطہ طور پر ایک "سیاسی سازش" کے وجود پر زور دیا که جس کا مقصد "حکومت کو ختم کرنا" تھا۔
[۹۱] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۷، ص ۶۲ـ۶۴۔

انہوں نے یہ بھی کہا کہ حالات پوری طرح حکومت کے کنٹرول میں هیں اور حکومت "اپنی پوری طاقت سے رجعت پسندوں کو ختم کرنے کے لئے پرعزم ہے۔
کچھ دن بعد ڈیلی ٹیلی گراف کو ایک انٹرویو میں شاہ نے اس واقعے کے لئے کچھ بڑے جاگیرداروں اور خطے کے ایک ملک کو مورد الزام ٹھہرایا اور "سماجی اصلاحات" کو جاری رکھنے کی ضرورت پر زور دیا۔

←← قم، مشہد اور نجف کے مجتهدین کے جانب سے اعلامیہ کا جاری هونا


ان واقعات کے بعد مجتهدین اور اسکالرز، خاص طور پر قم، مشہد نیز نجف کے مجتهدین نے ان اقدامات کی مذمت کرتے ہوئے سخت اور عسکریت پسند بیانات جاری کیے۔
سید محسن حکیم، سید محمد ہادی میلانی، سید محمد رضا گلپائیگانی،سیدابوالقاسم خوئی ، سید شہاب الدین مرعشی ، سید کاظم شریعتمداری اور دیگر آیات عظام کے جاری کردہ اعلانات میں آخری لمحے تک استقامت پر زور دیا گیا اور [۶۰]     مسلم قوم [[[ایران]] اور [[دنیا]]] کے شیعہ علماء نے
[۹۲] رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔
حکومت کے خلاف شرعی اور قانونی احتجاج" کی تصریح کی.
انہوں نے خمینی     کی فوری رہائی کا مطالبہ کیا اور کہا: ہمارا خون ہمارے پیارے بھائی، عظیم الشان آیت اللہ خمینی کے خون سے زیادہ رنگین نہیں ہے. جب تک انہیں مناسب اور محفوظ طریقے سے ہمارے حوالے نہیں کیا جاتا ہم اس اقدام سے دست بردارنہیں هونگے۔
انہوں نے یہ بھی کها کہ "ایران کی موجودہ حکومت اپنے مذموم عزائم کو آگے بڑھانے کے لئے کسی بھی طرح کی ہراسگی اور ظلم سے دست بردارنہیں ہے لذا کسی بھی [۶۲]     کو کسی بھی لباس اور کسی بھی عہدے پر اس غدار حکومت کے ساتھ تعاون سے باز آنا ضروری ہے.
[۹۳] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۱۹ـ ۱۲۸، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
[۹۴] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۵، ص۶۸ـ۷۱، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔


←← مشہد، شیراز اور تبریز میں مظاہرے


شیراز، تبریز اور مشہد سمیت دیگر شہروں میں بھی احتجاجی مظاہرے ہوئے۔ اسی طرح، ملک کے مختلف شہروں کے ۵۰ سے زائد علماء و مجتهدین تہران منتقل ہو ئے تاکہ امام خمینیؒ سمیت دیگر دو مراجع؛ آیت اللہ قمی اور آیت اللہ محلاتی کی گرفتاری کے خلاف احتجاج کے علاوہ ان کی رہائی اور ان کے خلاف سزائے موت کا متوقع فیصلہ روکنے کے حوالے سے تبادلہ خیال اور مشاورت کریں۔
ان علمائے کرام نے تہران کے علما اور تاجروں کے ہمراہ، آیت اللہ کمالوند کو اپنا نمائنده بنا کر شاہ کے پاس بھیجا۔ شاہ نے حکومت کے خلاف علماء کے اقدامات پر شکوہ کرتے ہوئے کہا: "ہم خمینی کو قتل نہیں کریں گے تاکہ امامزادے کا مزار تعمیر نہ ہو۔۔
[۹۵] حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، ج۱، ص۵۵۶، ج ۱، تهران ۱۳۵۸ شمسی۔
تہران نقل مکانی کرنے والے علماء نے ایک اعلامیہ بھی جاری کیا جس میں چوٹی کے ملکی مجتہدین کی عدالتی استثنا سے متعلق آئینی ترمیم کے آرٹیکل ۲ کا حوالہ دیتے ہوئے، امام خمینی کے بلند علمی مقام اور مرجعیت کی تائید کی۔ دارالحکومت میں کافی عرصے تک قیام اور اس یقین دہانی کے بعد کہ انہیں سزائے موت، نہیں دی جائے گی؛ یہ علما اپنے آبائی شہروں کو لوٹ گئے۔ امام خمینی اور دو دیگر زیرحراست افراد کو لگ بھگ دو ماہ کے بعد تہران کے علاقے قیطریہ میں واقع ایک مکان کے اندر نظر بند کر دیا گیا۔

←← ۶جون کے قیام کا رد عمل


۶جون کی بغاوت کا رد عمل مختلف تھا۔
کابینہ کے رد عمل کے باوجود که جس نے مختلف طریقوں سے اس واقعے کو مسخ کرنے کی کوشش کی. ایران کی عوامی پارٹی اگرچه اصلاحات کو، امریکیوں کی سوویت یونین کے خلاف اڈہ بنانے اور کسانوں کی بغاوتوں کو روکنے کے لئے حفاظتی دیوار کی تشکیل کی پالیسی قرار دینے پر غور کر رهی تهی
[۹۶] نورالدین کیانوری، خاطرات نورالدّین کیانوری، ج۱، ص۴۰۵ـ۴۰۶، تهران ۱۳۷۲شمسی۔
لیکن اس بغاوت نے نہ صرف یه که اس قیام کو انجام پانے میں علماء اور عوام کے ساتھ اتحاد قائم نه کیا، بلکہ اسے بڑے بڑے جاگیرداروں کے حق میں ایک رد عملی اقدام کے طور پر دیکھا۔
[۹۷] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۸، ص ۱۷۹۔
[۹۸] احسان طبری، کژراهه: خاطراتی از تاریخ حزب توده، ج۱، ص۲۱، تهران ۱۳۶۷ شمسی۔
دانشوروں نے بهی غالباً هر قسم کے تعاون سے انکار کردیا، یہاں تک کہ، آل احمد کے مطابق بعض نے
[۹۹] جلال آل احمد، در خدمت و خیانت روشنفکران، ج۱، ص۲۷۷ـ ۲۷۸، تهران ۱۳۷۴شمسی۔
علماء کو نماینده ارتجاع کہا، ان کا خیال تھا کہ حضرات، جائیداد یا خواتین کے حجاب (!) کی بحالی کے ارادے سے احتجاج کر رہے هیں.
تاہم، خود ان کا ماننا ہے کہ علماء کا یہ اقدام " انصاف اور معاشرتی حقوق کے قیام کی طرف" ایک قدم تها۔
[۱۰۰] جلال آل احمد، در خدمت و خیانت روشنفکران، ج۱، ص۲۹۱، تهران ۱۳۷۴شمسی۔
ایرانی مسائل کے تجزیہ کار اور مورخین بھی امام خمینی کو شاہ کی پالیسیوں کا مخالف سمجھتے تھے۔
[۱۰۱] یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب: درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایران معاصر، ج۱، ص۵۲۳، ترجمه احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتّاحی ولی لایی، تهران ۱۳۷۷شمسی۔
[۱۰۲] نیکی کدی، ریشه های انقلاب ایران، ج۱، ص۲۳۷، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران ۱۳۶۹شمسی۔


پڑوسی ممالک میں ۶ جون کی بغاوت کی عکاسی

[ترمیم]

پڑوسی ممالک سے بھی ۶ جون کی بغاوت کو ایک وسیع پیمانے پر رسپانس ملا
شیعیان پاکستان نے امام خمینی کی حمایت میں مظاہرہے کیے اور پاکستانی پولیس کا سامنا کیا
[۱۰۳] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۷، ص ۳۲۰۔
الازہر یونیورسٹی آف مصر، کے صدر شیخ محمود شلتوت نے مذہبی رہنماؤں کے خلاف ایرانی حکومت کی آمرانہ کارروائی کی مذمت کی۔
[۱۰۴] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۸، ص ۲۰۱۔
مغربی اخباروں نے بھی اس واقعے کی گذارشات کو قلمبند کرتے هوئے اصل وجہ کے بارے میں بتایا. من جمله پاریس کے روزنامه لی مونڈے اخبار نے اپنی تحلیل میں، اس بغاوت کی وجہ ناانصافی، معاشی بحران اور حکومتی کرپشن کو ذکر کیا اور یہ یاد دلایا که لوگوں کی نظر میں شاہ کی اصلاحات امریکه کے زیر اثر تهیں۔
[۱۰۵] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۷، ص ۲۲۴ـ۲۲۶۔

لیکن شوروی حکومت کے رسمی اخبار ایزوستیا نے شاه کی اصلاحات کی حمایت میں علماء پر اعتراض کیا اور انهیں مرتجع کها.
سوویت پریس کا اصلاحاتی منصوبوں کا دفاع شاہ کی خوشحالی کا سبب بنا.
روزنامه اورشلیم پوسٹ نے ایران میں پیش آنے والے واقعات کے جواب میں اطلاع دی کہ اس کا [۶۳]     کے ساتھ ایران کے تعلقات پر کوئی منفی اثر نہیں پڑے گا اور "ایرانی حکومت اس بات کی اجازت نہیں دے گی که اس کی خارجہ پالیسی کو لٹیر ے چلائیں۔
[۱۰۶] مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۸، ص ۲۲۶۔


← ۶ جون کی برسی


دوسری طرف، امام خمینی [۶۴]     ۱۳۴۳ کو قید سے آزاد هو نے کے بعد قم واپس آئے اور اپنے پہلے اعلان میں ۶ جون کی مصیبت کا ذکر کیا اور کہا کہ جب تک قوم زندہ رہے گی ۶ جون کی مصیبت میں غمگین رہے گی۔ اور پندره خرداد کو عزای عمومی کا اعلان کیا.۔
اس بغاوت کی برسی ہر سال ۶ جون کو قم میں شہداء کی یاد تازه رکهنے اور حکومت شاہ کی امام خمینی کے ساتھ براہ راست محاذ آرائی، کے موقع پر غیر سرکاری اور خفیہ منعقد کی جاتی تهی
[۱۰۹] به ابراز مخالفت با حکومت پهلوی پرداختند که به هجوم مأموران دولتی و دستگیری ۳۵۰ تن از طلاب منجر شد، حماسه ۱۷ خرداد ۱۳۵۴ مدرسه فیضیه، به کوشش علی شیرخانی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷ شمسی۔
[۱۱۰] حماسه ۱۷ خرداد ۱۳۵۴ مدرسه فیضیه، به کوشش علی شیرخانی، ج۱، ص۱۱ـ۱۲، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷ شمسی۔


← ۶ جون کو همیشه عزای عمومی کا اعلان


انقلاب اسلامی کی فتح کے بعد امام خمینی نے واقعہ کے شہداء اور متاثرین کی یاد میں ۶ جون کی مذہبی بغاوت کو ایک بار پھر عوامی دن قرار دیتے ہوئے کہا اگرچه یه دن مصیبت تها لیکن چونکہ ملک کے استقلال و آزادی کا باعث بنا مبارک هے۔
[۱۱۲] روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۷، ص۲۹۷، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔

پہلوی حکومت کے خلاف ۱۵جون کی بغاوت ایرانی قوم کی جدوجہد کا ایک اہم موڑ تھی .جس کے نتیجے میں ۱۹۷۸ کی عام بغاوت اور انقلاب اسلامی کی فتح ہوئی۔
در حقیقت یه بغاوت ہی تهی که جس نے "اسلامی جمہوریہ کا بیج بویا. اور اگر اس دن ۶ جون کی تحریک اور بغاوت نہ ہوتی تو اس اسلامی تحریک کا حشر ایک مختلف قسم کا ہوتا۔۔
[۱۱۳] در مکتب جمعه: مجموعه خطبه های نماز جمعه تهران، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، ج۲، ص۱۷۶، ۱۳۶۴ شمسی۔


مآخذ

[ترمیم]

(۱) یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب: درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایران معاصر، ترجمه احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتّاحی ولی لایی، تهران ۱۳۷۷شمسی۔
(۲) جلال آل احمد، در خدمت و خیانت روشنفکران، تهران ۱۳۷۴شمسی۔
(۳) اسنادی از جمعیتهای مؤتلفه اسلامی، جاما، حزب ملل اسلامی، تهران: نشر نصر، ۱۳۵۳شمسی۔
(۴) ایران هیأت دولت، متن کامل مذاکرات هیأت دولت طاغوت در پانزده خرداد ۱۳۴۲، تهران.
(۵) مهدی بازرگان، خاطرات بازرگان: شصت سال خدمت و مقاومت، گفتگو با غلامرضا نجاتی، ج ۱، تهران ۱۳۷۵ شمسی۔
(۶) مهدی بازرگان، مدافعات در دادگاه غیرصالح تجدیدنظر نظامی، تهران ۱۳۵۰ شمسی۔
(۷) حماسه ۱۷ خرداد ۱۳۵۴ مدرسه فیضیه، به کوشش علی شیرخانی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷ شمسی۔
(۸) روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔
(۹) در مکتب جمعه: مجموعه خطبه های نماز جمعه تهران، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۶۴ شمسی۔
(۱۰) علی دوّانی، نهضت روحانیون ایران، تهران ۱۳۷۷ شمسی۔
(۱۱) حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، ج ۱، تهران ۱۳۵۸ شمسی۔
(۱۲) عباس زری باف، (خاطرات) سیدعباس زری باف، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار، چاپ علی باقری، تهران ۱۳۷۵ شمسی۔
(۱۳) محمدباقر سلطانی طباطبائی، مصاحبه با آیة الله سیدمحمدباقر سلطانی طباطبائی، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).
(۱۴) حسین صالحی، (خاطرات) حسین صالحی، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار.
(۱۵) احسان طبری، کژراهه: خاطراتی از تاریخ حزب توده، تهران ۱۳۶۷ شمسی۔
(۱۶) مهدی عراقی، ناگفته ها: خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، به کوشش محمود مقدسی، مسعود دهشور، و حمیدرضا شیرازی، تهران ۱شمسی۔
(۱۷) محمدفاضل موحدی لنکرانی، مصاحبه با آیة الله محمدفاضل لنکرانی، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).
(۱۸) محمدتقی فلسفی، خاطرات و مبارزات حجة الاسلام فلسفی، تهران ۱۳۷۶شمسی۔
(۱۹) قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ج ۱: زمینه ها، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸شمسی۔
(۲۰) نیکی کدی، ریشه های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران ۱۳۶۹شمسی۔
(۲۱) غلامرضا کرباسچی، انقلاب اسلامی ایران به روایت خاطره، قسمت ۲، یاد، سال ۴، ش ۱۴ (بهار ۱۳۶۸ الف).
(۲۲) غلامرضا کرباسچی، قسمت ۴، یاد، سال ۵، ش ۱۷ (زمستان ۱۳۶۸ ب).
(۲۳) غلامرضا کرباسچی، زمینه های انقلاب اسلامی به روایت خاطره، یاد، سال ۳، ش ۹ (زمستان ۱۳۶۶).
(۲۴) غلامرضا کرباسچی، موضع احزاب و گروههای سیاسی در مبارزه روحانیت علیه مسئله رفراندم و لوایح شش گانه، یاد، سال ۴، ش ۱۶ (پاییز ۱۳۶۸ ج).
(۲۵) نورالدین کیانوری، خاطرات نورالدّین کیانوری، تهران ۱۳۷۲شمسی۔
(۲۶) محسن لبانی، (خاطرات) محسن لبانی، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار.
(۲۷) محمدرضا پهلوی، شاه مخلوع ایران، انقلاب سفید، تهران ۱۳۴۵ شمسی۔
(۲۸) محمدرضا پهلوی، مجموعه تألیفات، نطقها، پیامها، مصاحبه‌ها و بیانات اعلیحضرت همایون محمدرضاشاه پهلوی آریامهر شاهنشاه ایران، تهران ۱۳۴۷.
(۲۹) مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
(۳۰) مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد.
(۳۱) جواد مقصودی، (خاطرات) جواد مقصودی، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار.
(۳۲) جواد منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج ۱، تهران ۱۳۷۷شمسی۔
(۳۳) نهضت آزادی ایران، صفحاتی از تاریخ معاصر ایران: اسناد نهضت آزادی ایران، ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴، ج ۱: بیانیه‌ها و تفسیرهای سیاسی، تهران ۱۳۶۱شمسی۔
(۳۴) رضا نیری، (خاطرات) سیدرضا نیری، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار.
(۳۵) اکبر هاشمی رفسنجانی، هاشمی رفسنجانی: دوران مبارزه، چاپ محسن هاشمی، تهران ۱۳۷۶شمسی۔

(۳۶) یادنامه: زندگینامه شهدای انقلاب اسلامی تهران از ۱۵ خرداد ۴۲ تا پایان سال ۵۷، ج ۱، تهران: بنیاد شهید انقلاب اسلامی، ۱۳۷۳ شمسی۔

حوالہ جات

[ترمیم]
 
۱. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۱۵، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔    
۲. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۲۲، ص۲۷، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔    
۳. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۵ـ۵۰، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
۴. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۵، ص۱۷ـ ۳۰، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
۵. علی دوّانی، نهضت روحانیون ایران، ج۳، ص۵۳ ـ۵۶، تهران ۱۳۷۷ شمسی۔
۶. نهضت آزادی ایران، صفحاتی از تاریخ معاصر ایران: اسناد نهضت آزادی ایران، ج۱، ص۱۷۴ـ ۱۷۸، ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴، ج ۱: بیانیه‌ها و تفسیرهای سیاسی، تهران ۱۳۶۱شمسی۔
۷. جواد منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج۱، ص۲۶۱، ج ۱، تهران ۱۳۷۷شمسی۔
۸. محمدرضا پهلوی، مجموعه تألیفات، ج۳، ص۲۹۳۸، نطقها، پیامها، مصاحبه‌ها و بیانات اعلیحضرت همایون محمدرضاشاه پهلوی آریامهر شاهنشاه ایران، تهران ۱۳۴۷۔
۹. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۹، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
۱۰. رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔
۱۱. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۴، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
۱۲. محمدرضا پهلوی، شاه مخلوع ایران، ج۱، ص۱۶، انقلاب سفید، تهران ۱۳۴۵ شمسی۔
۱۳. محمدباقر سلطانی طباطبائی، مصاحبه با آیة الله سیدمحمدباقر سلطانی طباطبائی، ج۱، ص۵۰ ـ۵۱، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰)۔
۱۴. محمدفاضل موحدی لنکرانی، مصاحبه با آیة الله محمدفاضل لنکرانی، ج۱، ص۱۵۴، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰)۔
۱۵. محسن لبانی، (خاطرات) محسن لبانی، ج۱، ص۱۸۴، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار۔
۱۶. غلامرضا کرباسچی، زمینه های انقلاب اسلامی به روایت خاطره، ج۱، ص۵۱، یاد، سال ۳، ش ۹ (زمستان ۱۳۶۶)۔
۱۷. محمدرضا پهلوی ، مجموعه تألیفات ، نطقها، پیامها، مصاحبه ها و بیانات اعلیحضرت همایون محمدرضاشاه پهلوی آریامهر شاهنشاه ایران، ج ۴، ص ۳۰۴۶ـ ۳۰۵۸، تهران ۱۳۴۷ ۔
۱۸. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۲، ص۲۷۵، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔    
۱۹. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۲۴، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔    
۲۰. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۳۱، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔    
۲۱. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۴۹، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔    
۲۲. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۸۰، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔
۲۳. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۳۷، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔    
۲۴. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۷۷، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔    
۲۵. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔
۲۶. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۶۹، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔
۲۷. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۲۷، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔    
۲۸. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۶۴، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔    
۲۹. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۵۷ ـ۷۱، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
۳۰. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۵، ص۳۱ـ۳۲، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
۳۱. مهدی بازرگان، مدافعات در دادگاه غیرصالح تجدیدنظر نظامی، ج۱، ص۲۸۱ـ ۲۹۴، تهران ۱۳۵۰ شمسی۔
۳۲. حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، ج۱، ص۲۴۴ـ ۲۴۵، ج ۱، تهران ۱۳۵۸ شمسی۔
۳۳. غلامرضا کرباسچی، انقلاب اسلامی ایران به روایت خاطره، ج۱، ص۴۷ـ ۴۸، قسمت ۲، یاد، سال ۴، ش ۱۴ (بهار ۱۳۶۸ الف)۔
۳۴. مهدی بازرگان، خاطرات بازرگان: شصت سال خدمت و مقاومت، ج۱، ص۳۸۸ـ۳۹۰، گفتگو با غلامرضا نجاتی، ج ۱، تهران ۱۳۷۵ شمسی۔
۳۵. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۶۲، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔    
۳۶. جواد منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج۱، ص۳۴۲، ج ۱، تهران ۱۳۷۷شمسی۔
۳۷. محمدرضا پهلوی، مجموعه تألیفات، ج۴، ص۳۰۸۱ـ ۳۰۹۰، نطقها، پیامها، مصاحبه‌ها و بیانات اعلیحضرت همایون محمدرضاشاه پهلوی آریامهر شاهنشاه ایران، تهران ۱۳۴۷۔
۳۸. جواد منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج۱، ص۳۴۴، ج ۱، تهران ۱۳۷۷شمسی۔
۳۹. جواد منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج۱، ص۳۴۴، ج ۱، تهران ۱۳۷۷شمسی۔
۴۰. رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔    
۴۱. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۷۰ـ۷۱، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔
۴۲. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۹۲، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔
۴۳. قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ج ۱: زمینه ها، ج۱، ص۴۸۷، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸شمسی۔
۴۴. قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ج ۱: زمینه ها، ج۱، ص۴۸۶، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸شمسی۔
۴۵. جواد منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج۱، ص۳۵۲، ج ۱، تهران ۱۳۷۷شمسی۔
۴۶. حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، ج۱، ص۳۱۴، ج ۱، تهران ۱۳۵۸ ش۔
۴۷. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۷۲، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
۴۸. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۵، ص۳۷، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
۴۹. قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ج ۱: زمینه ها، ج۱، ص۵۴۳ ـ ۵۴۵، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸شمسی۔
۵۰. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۴۶، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔    
۵۱. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۲۰۲، ص ۵۹۔
۵۲. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۲۰۲، ص ۶۲۔
۵۳. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۲۰۲، ص ۶۳۔
۵۴. جواد منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج۱، ص۵۵۵ ـ ۵۵۸، ج ۱، تهران ۱۳۷۷شمسی۔
۵۵. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۱۷، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
۵۶. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۷۳ـ ۷۵، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔
۵۷. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۸۴، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
۵۸. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۸۹ ـ۹۱، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
۵۹. محمدرضا پهلوی ، مجموعه تألیفات ، نطقها، پیامها، مصاحبه ها و بیانات اعلیحضرت همایون محمدرضاشاه پهلوی آریامهر شاهنشاه ایران ، ج ۴، ص ۳۲۰۰ـ۳۲۰۴، تهران ۱۳۴۷۔
۶۰. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۵۲، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔    
۶۱. اکبر هاشمی رفسنجانی، هاشمی رفسنجانی: دوران مبارزه، ج۱، ص۲۸، چاپ محسن هاشمی، تهران ۱۳۷۶شمسی۔
۶۲. محمدتقی فلسفی، خاطرات و مبارزات حجة الاسلام فلسفی، ج۱، ص۲۵۶ـ ۲۶۵، تهران ۱۳۷۶شمسی۔
۶۳. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۲، ص ۳۲۔
۶۴. مهدی عراقی، ناگفته ها: خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، ج۱، ص۱۷۵ـ۱۷۶، به کوشش محمود مقدسی، مسعود دهشور، و حمیدرضا شیرازی، تهران ۱شمسی۔
۶۵. عباس زری باف، (خاطرات) سیدعباس زری باف، ج۱، ص۸۴ـ۸۵، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار، چاپ علی باقری، تهران ۱۳۷۵ شمسی۔
۶۶. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۲، ص ۳۲۔
۶۷. حزب ملل اسلامی، ص ۵، اسنادی از جمعیتهای مؤتلفه اسلامی، جاما، حزب ملل اسلامی، تهران: نشر نصر، ۱۳۵۳شمسی۔
۶۸. مهدی عراقی، ناگفته ها: خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، ج۱، ص۱۸۰، به کوشش محمود مقدسی، مسعود دهشور، و حمیدرضا شیرازی، تهران ۱شمسی۔
۶۹. حسین صالحی، (خاطرات) حسین صالحی، ج۱، ص۱۲۰، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار۔
۷۰. جواد مقصودی، (خاطرات) جواد مقصودی، ج۱، ص۲۲۲ـ۲۲۳، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار۔
۷۱. مهدی عراقی، ناگفته ها: خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۱، به کوشش محمود مقدسی، مسعود دهشور، و حمیدرضا شیرازی، تهران ۱شمسی۔
۷۲. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۸، ص ۱۴۹۔
۷۳. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۵۴، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔    
۷۴. رضا نیری، (خاطرات) سیدرضا نیری، ج۱، ص۲۳۸، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار۔
۷۵. در مکتب جمعه: مجموعه خطبه های نماز جمعه تهران، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، ج۲، ص۱۷۶، ۱۳۶۴ شمسی۔
۷۶. یادنامه: زندگینامه شهدای انقلاب اسلامی تهران از ۱۵ خرداد ۴۲ تا پایان سال ۵۷، ج ۱، تهران: بنیاد شهید انقلاب اسلامی، ۱۳۷۳ شمسی۔
۷۷. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۸، ص ۱۹۲۔
۷۸. یادنامه : زندگینامه شهدای انقلاب اسلامی تهران از ۱۵ خرداد ۴۲ تا پایان سال ۵۷ ، ج ۱، تهران : بنیاد شهید انقلاب اسلامی ج۱، ص ۲۷ـ۶۴، ۱۳۷۳ ش ۔
۷۹. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۳، ص ۲۶۔
۸۰. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۳، ص ۳۱، ۳۹۔
۸۱. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۳، ص ۹۲۔
۸۲. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۳، ص۱۰۱۔
۸۳. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد۔
۸۴. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۷، ص ۵۰۔
۸۵. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۷، ص ۸۴۔
۸۶. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک: قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۷، ص ۱۲۷۔
۸۷. مرکز اسناد انقلاب اسلامی.آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد۔
۸۸. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۲۰۲، ص ۱۲۷۔
۸۹. حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، ج۱، ص۴۷۸، ج ۱، تهران ۱۳۵۸ شمسی۔
۹۰. ایران . هیأت دولت ، متن کامل مذاکرات هیأت دولت طاغوت در پانزده خرداد ۱۳۴۲ ، ص ۲۲ـ ۴۵، تهران۔
۹۱. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۷، ص ۶۲ـ۶۴۔
۹۲. رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔
۹۳. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۱۹ـ ۱۲۸، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
۹۴. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۵، ص۶۸ـ۷۱، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴شمسی۔
۹۵. حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، ج۱، ص۵۵۶، ج ۱، تهران ۱۳۵۸ شمسی۔
۹۶. نورالدین کیانوری، خاطرات نورالدّین کیانوری، ج۱، ص۴۰۵ـ۴۰۶، تهران ۱۳۷۲شمسی۔
۹۷. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۸، ص ۱۷۹۔
۹۸. احسان طبری، کژراهه: خاطراتی از تاریخ حزب توده، ج۱، ص۲۱، تهران ۱۳۶۷ شمسی۔
۹۹. جلال آل احمد، در خدمت و خیانت روشنفکران، ج۱، ص۲۷۷ـ ۲۷۸، تهران ۱۳۷۴شمسی۔
۱۰۰. جلال آل احمد، در خدمت و خیانت روشنفکران، ج۱، ص۲۹۱، تهران ۱۳۷۴شمسی۔
۱۰۱. یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب: درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایران معاصر، ج۱، ص۵۲۳، ترجمه احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتّاحی ولی لایی، تهران ۱۳۷۷شمسی۔
۱۰۲. نیکی کدی، ریشه های انقلاب ایران، ج۱، ص۲۳۷، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران ۱۳۶۹شمسی۔
۱۰۳. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۷، ص ۳۲۰۔
۱۰۴. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۸، ص ۲۰۱۔
۱۰۵. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۷، ص ۲۲۴ـ۲۲۶۔
۱۰۶. مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد، پرونده ش ۱۱۸، ص ۲۲۶۔
۱۰۷. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۶۶، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔    
۱۰۸. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۱۱۸۱۲۰، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔    
۱۰۹. به ابراز مخالفت با حکومت پهلوی پرداختند که به هجوم مأموران دولتی و دستگیری ۳۵۰ تن از طلاب منجر شد، حماسه ۱۷ خرداد ۱۳۵۴ مدرسه فیضیه، به کوشش علی شیرخانی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷ شمسی۔
۱۱۰. حماسه ۱۷ خرداد ۱۳۵۴ مدرسه فیضیه، به کوشش علی شیرخانی، ج۱، ص۱۱ـ۱۲، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷ شمسی۔
۱۱۱. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۱۲، ص۱۵۳، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔    
۱۱۲. روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۷، ص۲۹۷، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ شمسی۔
۱۱۳. در مکتب جمعه: مجموعه خطبه های نماز جمعه تهران، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، ج۲، ص۱۷۶، ۱۳۶۴ شمسی۔


ماخذ

[ترمیم]
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله پانزده خرداد، شماره۲۶۴۸ ۔    






جعبه ابزار